مار صاف

Reptilia → Squamata → Colubridae → Coronella → Coronella austriaca

Biscia, Aspisurdu

مار صاف ( Coronella austriaca ) ماری با اندازه متوسط تا کوچک است که به ندرت به طول کلی ۷۰–۷۵ سانتی‌متر می‌رسد. بدن این مار باریک است و پولک‌های پشتی آن به‌ویژه صاف و براق هستند که هنگام لمس و مشاهده، حسی ابریشمی ایجاد می‌کنند و همین ویژگی آن را به وضوح از گونه‌های مشابه متمایز می‌سازد. رنگ‌آمیزی بدن از خاکستری تا قهوه‌ای متمایل به قرمز متغیر است و با ردیفی از لکه‌های تیره تزئین شده که ممکن است منظم یا محو باشند.

ویژگی بارز این گونه، نوار تیره‌ای است که از سوراخ بینی آغاز شده، از چشم عبور می‌کند و تا گوشه دهان امتداد می‌یابد و به این جانور محتاط ظاهری هوشیار و نافذ می‌بخشد. چشم‌ها کوچک، با مردمک گرد و عنبیه‌ای به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای یا قهوه‌ای هستند. نوزادان از نظر شکل بسیار شبیه بزرگسالان‌اند، اما با سر به‌وضوح تیره‌تر نسبت به بدن قابل تشخیص‌اند.

دودیسی جنسی به سختی قابل مشاهده است: معمولاً ماده‌ها کمی بزرگ‌تر از نرها هستند.

دندان‌بندی این مار آگلیف است، به این معنا که شیار یا کانال سمی عملکردی در دندان‌ها وجود ندارد. Coronella austriaca مانند سایر کولوبریدهای غیرسمی ایتالیا برای انسان بی‌خطر است. با این حال، باید توجه داشت که غدد سمی کوچکی به نام غدد دوورنوآ وجود دارند. این غدد که نخستین بار توسط فیزالیکس در سال ۱۹۲۲ توصیف شدند و مطالعات اخیر (Di Nicola و همکاران) نیز آن را تأیید کرده‌اند، ساختارهایی در انتهای فک بالایی هستند که ترشحی ضعیف و بی‌ضرر برای انسان تولید می‌کنند. نقش ترشح غده دوورنوآ عمدتاً شکارگری است و به گرفتن و بی‌حرکت کردن طعمه‌های کوچک کمک می‌کند، اما کاربرد دفاعی ندارد و برای انسان بی‌اثر است.

مار صاف در سراسر اروپای مرکزی و جنوبی پراکندگی گسترده‌ای دارد و تا قفقاز و بخش‌هایی از آسیای صغیر نیز امتداد می‌یابد. در ایتالیا تقریباً در تمام مناطق قاره‌ای حضور دارد و تنها در ساردینیا یافت نمی‌شود.

در استان ساوونا و غرب لیگوریا، مشاهده این گونه نسبتاً نادر است که عمدتاً به دلیل رفتار پنهان‌کارانه و سختی مشاهده آن است. معدود مشاهدات ثبت‌شده عمدتاً در ارتفاعات ۸۰ تا ۱۰۰۰ متری متمرکز هستند و در ارتفاعات بالاتر از ۷۰۰ متر فراوان‌تر است، جایی که زیستگاه‌های مطلوب و کمتر دست‌خورده توسط انسان را می‌یابد.

این گونه محیط‌های قاره‌ای خنک و سایه‌دار را ترجیح می‌دهد و از مناطق کاملاً باز و فاقد پناهگاه دوری می‌کند. مار صاف را می‌توان در طیف شگفت‌انگیزی از زیستگاه‌ها یافت:

• چمنزارهای بوته‌زار، سنگ‌ریزه‌زارها و معادن
• دیوارهای سنگی خشک، مناطق سنگلاخی و حاشیه جنگل‌ها
• جنگل‌های پهن‌برگ با تابش مناسب خورشید
• باتلاق‌ها و مناطق مرطوب
• مناطق تغییر یافته توسط انسان مانند مزارع، باغ‌ها و حتی حاشیه مناطق مسکونی، به شرطی که پوشش گیاهی و مکان‌های اختفا وجود داشته باشد.

مار صاف قلمروطلب و عمدتاً روزفعال است، هرچند در برخی شرایط ممکن است فعالیت خود را تا غروب ادامه دهد. این مار چندان سریع حرکت نمی‌کند اما توانایی خوبی در شنا کردن دارد و می‌تواند برای یافتن مهره‌داران کوچک از بوته‌های کوتاه بالا برود.

در صورت احساس خطر، بیشتر تمایل دارد بی‌حرکت بماند تا فرار کند. برای دفاع، بدن خود را حلقه می‌کند، صدای هیس تولید می‌کند و در صورت لزوم ممکن است گاز بگیرد. همچنین می‌تواند برای دفع شکارچیان احتمالی، ماده‌ای بدبو از کلوآک دفع کند.

دوره فعالیت این گونه از ماه مارس تا اکتبر یا نوامبر ادامه دارد. پس از خواب زمستانی، فصل جفت‌گیری در بهار آغاز می‌شود و جفت‌گیری‌ها با مبارزه‌های آیینی میان نرها همراه است. ماده‌ها در سپتامبر تا اکتبر تا ۲۰ نوزاد (معمولاً حدود ۱۰ عدد) به دنیا می‌آورند که هر یک ۱۲–۲۰ سانتی‌متر طول دارند.

به دلیل محدودیت در باز شدن دهان، این مار تنها از طعمه‌های نسبتاً کوچک تغذیه می‌کند. نوزادان از مارمولک‌های جوان مانند مارمولک دیواری معمولی ( Podarcis muralis )، مارمولک سبز غربی ( Lacerta bilineata )، و مار شیشه‌ای ( Anguis veronensis ) و همچنین پستانداران کوچک (مانند موش خانگی، Mus musculus، حشره‌خوار معمولی، Sorex araneus و انواع ول‌ها) و گاهی حشرات با اندازه مناسب تغذیه می‌کنند.

بزرگسالان عمدتاً مارمولک‌ها را شکار می‌کنند اما سایر مارها از جمله افعی آسپیس ( Vipera aspis ) و کولوبریدهای کوچک، همچنین جوندگان کوچک و جوجه پرندگان را که گاهی روی زمین می‌یابند، نیز شکار می‌کنند.

مار صاف خود طعمه بسیاری از جانوران است، از جمله پرندگان شکاری روزگرد و شب‌گرد، گوشتخواران متوسط و مارهای بزرگ مانند مار شلاقی غربی ( Hierophis viridiflavus ). همچنین مواردی از هم‌نوع‌خواری در میان افراد این گونه غیرمعمول نیست.

انسان‌ها تهدیدی مستقیم برای این مار به شمار می‌روند: مار صاف اغلب به اشتباه و به دلیل شباهت با افعی کشته می‌شود. علاوه بر این، گسترش سکونت انسانی، تخریب زیستگاه و استفاده گسترده از آفت‌کش‌ها و آلاینده‌های شیمیایی جمعیت‌های آن را، به ویژه در مناطقی که از پیش کمیاب است، تهدید می‌کند.

توانایی محدود مار صاف در باز کردن دهان باعث می‌شود بلعیدن طعمه فرآیندی طولانی و دشوار باشد. این موضوع موجب شکل‌گیری باور نادرستی شده که مار صاف «بی‌رحم» است و باعث رنج طعمه می‌شود، در حالی که در واقعیت، در اغلب موارد، قربانیان پیش از بلعیدن بی‌حرکت هستند.

تحقیقات جدید در طبقه‌بندی نشان داده‌اند که تفاوت میان مار صاف و مار صاف جنوبی ( Coronella girondica ) بیش از آن چیزی است که پیش‌تر تصور می‌شد: این دو گونه که به طور سنتی نزدیک به هم در نظر گرفته می‌شدند، اکنون به نظر می‌رسد به شاخه‌های تکاملی متفاوتی تعلق دارند و ممکن است در آینده بر اساس مطالعات ژنتیکی به سرده‌های جداگانه‌ای تقسیم شوند.

شایان تأکید است که مار صاف کاملاً فاقد زهر است، هیچ خطری برای انسان ندارد و نقش مهمی به عنوان شکارچی جانوران کوچک در اکوسیستم‌های ما ایفا می‌کند.