افعی معمولی

Reptilia → Squamata → Viperidae → Vipera → Vipera aspis

Vipera, Lipra, Üpega

افعی معمولی ( Vipera aspis )، که اغلب مورد ترس قرار می‌گیرد و کمتر شناخته شده است، نماینده‌ترین مار سمی مناظر تپه‌ای و کوهستانی لیگوریا به شمار می‌رود.

این خزنده‌ای قوی و جمع‌وجور است، با بدنی کوتاه و تنومند، دمی کوتاه و برجسته، سری کاملاً مثلثی که به وضوح از گردن جدا شده و پوزه‌ای کمی رو به بالا—ویژگی‌هایی که آن را از گونه‌های مشابه متمایز می‌کند.

دودیسی جنسی عمدتاً در اندازه‌ها دیده می‌شود: ماده‌های بالغ به ۶۵–۷۵ سانتی‌متر می‌رسند، در حالی که نرها به ندرت از ۶۵ سانتی‌متر فراتر می‌روند.

فلس‌های پشتی به شدت شیار دارند؛ چشم‌ها دارای مردمک عمودی هستند که از نشانه‌های تیپیک افعی‌هاست.

الگوی رنگ‌آمیزی بسیار متغیر است: رنگ زمینه از خاکستری تا قهوه‌ای یا مایل به قرمز متغیر است و با نوار زیگزاگ پشتی یا خطوط عرضی قطع می‌شود؛ افراد ملانیستیک (کاملاً سیاه) نیز مشاهده می‌شوند. سطح زیرین بدن معمولاً خاکستری تیره یا سیاه‌مانند است و نوک دم در نوزادان اغلب زرد یا نارنجی است.

در غرب لیگوریا، افعی معمولی با زیرگونه Vipera aspis aspis که مختص محیط‌های آلپی و پیش‌آلپی است، شناخته می‌شود و عمدتاً در مناطق تپه‌ای و کوهستانی، از ارتفاع ۳۰۰ متر تا حدود ۲٬۰۰۰ متر یافت می‌شود.

در سواحل و مناطق به شدت شهریابافته نادر است و پراکندگی آن لکه‌ای است و جمعیت‌ها اغلب منزوی هستند.

در دشت‌ها، حضور آن پراکنده است و تنها زیستگاه‌های باقی‌مانده، ویرانه‌ها و مناطق کم‌جمعیت حضورش را ممکن می‌سازند.

این گونه مناطق سنگلاخی، علفزارهای خشک، حاشیه جنگل‌های مختلط و فضاهای باز، دیوارهای سنگی قدیمی، مناطق بوته‌زار و نوارهای اکوتونی را ترجیح می‌دهد، جایی که گذار میان انواع مختلف پوشش گیاهی هم پناهگاه و هم شکار فراوان فراهم می‌کند.

تحمل بالایی نسبت به نوسانات شدید دما دارد و به طور گسترده از ریززیستگاه‌های رو به جنوب، به ویژه در ساعات آفتابی صبح و عصر استفاده می‌کند.

افعی معمولی عمدتاً روزفعال است اما در گرمای شدید تابستان می‌تواند غروب‌فعال یا شب‌فعال شود.

رفتار قلمرویی دارد و به خوبی در محیط اطراف خود استتار می‌کند، به طوری که مشاهده آن دشوار است.

خجالتی است و ترجیح می‌دهد از تماس با انسان اجتناب کند و تنها در صورت تهدید یا زیر پا گذاشته شدن گاز می‌گیرد.

فعالیت آن از مارس تا اکتبر متمرکز است و در زمستان در پناهگاه‌های زیرزمینی به خواب زمستانی می‌رود.

تولیدمثل در بهار رخ می‌دهد و گونه زنده‌زا است: هر ماده بین ۴ تا ۸ نوزاد کاملاً شکل‌گرفته را در مرداد تا شهریور به دنیا می‌آورد که بلافاصله مستقل بوده و زهر آن‌ها فعال است.

رژیم غذایی افعی معمولی در طول عمرش تغییر می‌کند: نوزادان عمدتاً از مارمولک‌ها، جوندگان کوچک و بی‌مهرگان بزرگی مانند راست‌بالان یا کرم خاکی تغذیه می‌کنند، در حالی که بالغین عمدتاً شکارچی پستانداران کوچک، سوسمارها و به ندرت پرندگان کوچک هستند.

افعی با تنظیم جمعیت جوندگان، به تعادل اکوسیستم‌های روستایی و طبیعی کمک می‌کند.

تهدیدات اصلی برای این گونه در غرب لیگوریا شامل تخریب زیستگاه‌های مناسب (مانند موانع پراکنش، توسعه شهری، کشاورزی فشرده)، آتش‌سوزی‌ها، کشتار سیستماتیک توسط انسان، تصادفات جاده‌ای و منزوی شدن جمعیت‌ها به دلیل تکه‌تکه شدن زیستگاه است.

با وجود حمایت قانونی ملی، فشارهای اجتماعی ناشی از ترس و اطلاعات نادرست همچنان ادامه دارد.

زهر افعی معمولی ترکیبی پیچیده از آنزیم‌ها، پروتئین‌ها و سموم است که عمدتاً اثرات خونریزی‌دهنده و نکروتیک دارند؛ با این حال، خطر آن اغلب بیش از حد برآورد می‌شود: دوز کشنده متوسط برای یک بزرگسال سالم بیش از ۵۰ میلی‌گرم است، در حالی که یک گزش به طور متوسط ۱۰ تا ۲۰ میلی‌گرم زهر تزریق می‌کند.

در لیگوریا، موارد مرگبار بسیار نادر هستند (کمتر از ۰٫۱٪) و عمدتاً افراد آسیب‌پذیر (کودکان، سالمندان، افراد آلرژیک یا در صورت چندین گزش) را درگیر می‌کنند.

شایع‌ترین علائم شامل درد شدید، تورم، تغییرات موضعی و به ندرت عوارض سیستمیک شدید است.

درمان شامل بی‌حرکت‌سازی ناحیه آسیب‌دیده، مشاهده بالینی و در صورت نیاز تجویز بیمارستانی پادزهر است.

استفاده از تورنیکه و تلاش برای مکیدن زهر توصیه نمی‌شود.

نقش بوم‌شناختی این گونه باید مورد توجه قرار گیرد: با تنظیم جمعیت جوندگان، افعی معمولی هم شاخص کلیدی تنوع زیستی و هم بازیگری اساسی در تعادل اکوسیستم است.

شناخت و احترام به این گونه برای همزیستی و حفاظت از محیط‌زیست طبیعی ما ضروری است؛ قوانین فعلی کشتن و شکار آن را ممنوع می‌کند.