مار آسکولاپیوس یا سئتونه

Reptilia → Squamata → Serpentes → Colubridae → Zamenis → Zamenis longissimus

Bissa oxelea, Oxelaia, Biscia oxelea, Saetùn

مار آسکولاپیوس ( Zamenis longissimus )، که با نام سئتونه نیز شناخته می‌شود، یکی از بلندترین مارهای اروپا است و معمولاً به طول ۱۵۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر می‌رسد و برخی افراد حتی بیش از ۲ متر طول دارند. بدن آن باریک اما نیرومند است، به‌ویژه در میانه تنه، و هنگام حرکت بسیار مارپیچ به نظر می‌رسد. رنگ‌آمیزی بالغین شامل زمینه‌ای سبز-قهوه‌ای است که با لکه‌های کوچک سفید بر روی فلس‌ها پوشیده شده و شکم به طور یکنواخت سبز مایل به زرد است. سر نسبتاً کوچک و به‌خوبی از بدن متمایز نیست و رنگ آن روشن‌تر و گاهی زردرنگ است. چشم‌ها متناسب با سر و دارای مردمک گرد هستند و رنگ عنبیه از خاکستری تا قهوه‌ای یا زرد کم‌رنگ متغیر است. نوزادان با پوشش قهوه‌ای و لکه‌های بزرگ تیره و یقه زردرنگ مشخص در پایه سر از بالغین متمایز می‌شوند، که ممکن است باعث اشتباه گرفتن با مار علفی ( Natrix helvetica ) شود. دودیسی جنسی متوسط است: ماده‌ها معمولاً بزرگ‌تر و قوی‌تر از نرها هستند و تفاوت آشکار دیگری ندارند.

Zamenis longissimus از شمال اسپانیا (منطقه پیرنه) تا جنوب و مرکز فرانسه، شبه‌جزیره ایتالیا، برخی مناطق اروپای مرکزی، بالکان و آسیای صغیر تا لبنان پراکنده است. در استان ساونا و غرب لیگوریا، این گونه نسبتاً رایج محسوب می‌شود و در زیستگاه‌های طبیعی و انسان‌ساخته تا ارتفاع ۱۰۰۰ متر از سطح دریا یافت می‌شود. سازگاری بالای آن باعث شده حتی در مناطق شهری، حاشیه جاده‌ها و باغ‌ها نیز حضور داشته باشد و در دوره‌های معتدل سال قابل مشاهده باشد.

مار آسکولاپیوس محیط‌هایی با پوشش گیاهی فراوان و ساختارهای پناهگاهی مانند جنگل‌های باز گرمادوست، پرچین‌ها، دیوارهای سنگی خشک، حاشیه رودخانه‌ها، مناطق روستایی و زمین‌های متروکه را ترجیح می‌دهد. اغلب زیر کپه‌های یونجه، سنگ‌های بزرگ، برزنت یا مواد رهاشده پنهان می‌شود. حضور آن در هر دو زیستگاه مدیترانه‌ای و قاره‌ای نشان‌دهنده سازگاری بوم‌شناختی قابل توجه این گونه است.

این گونه نیمه‌درخت‌زی و صعودکننده‌ای ماهر است و فعالیت خود را از اوایل مارس آغاز می‌کند که در سال‌های معتدل تا اواسط نوامبر ادامه می‌یابد. چندان گرماپسند نیست: از ساعات بسیار گرم تابستان اجتناب می‌کند و در روزهای بسیار داغ، فعالیت خود را به غروب یا حتی شب منتقل می‌کند. در گرمای شدید، به مناطق مرطوب یا آب‌های راکد پناه می‌برد و ممکن است با سر بیرون‌مانده در آب بماند. تولیدمثل در بهار انجام می‌شود: ماده‌ها پس از جفت‌گیری با یک یا چند نر—که گاهی توده‌های پیچیده‌ای از مارها را تشکیل می‌دهند—بین ۴ تا ۱۲ تخم در حفره‌های محافظت‌شده زیر ریشه‌ها، دیوارها یا سنگ‌ها می‌گذارند. نوزادان با طول ۲۵ تا ۲۸ سانتی‌متر در اواخر اوت تا اوایل سپتامبر از تخم خارج می‌شوند.

Zamenis longissimus رژیم غذایی متنوع و فرصت‌طلبانه‌ای دارد. بالغین به پستانداران کوچک تا اندازه موش صحرایی، خرگوش‌های جوان، مارمولک‌ها، سایر خزندگان و گاهی دوزیستان شکار می‌کنند. به لطف مهارت بالای صعود، به لانه پرندگان حمله کرده و از تخم، جوجه و گاهی بزرگسالان کوچک مانند توکا (Turdus merula) تغذیه می‌کند. نوزادان عمدتاً مارمولک و جوندگان کوچک می‌خورند. شکار با روش پیچیدن و خفه‌کردن انجام می‌شود، تکنیکی که در جنس‌های Zamenis و Elaphe تکامل یافته و آن‌ها را به بزرگ‌ترین خفه‌کنندگان مارهای اروپا تبدیل کرده است.

سئتونه شکار پرندگان شکاری روزگرد (به‌ویژه عقاب مارخور Circaetus gallicus)، پستانداران گوشت‌خوار و مارهای بزرگ مارخوار مانند مار شلاقی ( Hierophis viridiflavus ) و مار مون‌پلیه ( Malpolon monspessulanus ) قرار می‌گیرد. با این حال، تهدیدات انسانی همچنان مهم‌ترین خطر است: شکار مستقیم، تخریب زیستگاه و تلفات جاده‌ای تأثیر قابل توجهی بر جمعیت‌های محلی دارند.

با وجود نام «سئتونه» که ممکن است حیوانی بسیار سریع را تداعی کند، مار آسکولاپیوس عموماً محتاط و آرام است و بیشتر به خاطر حرکات ظریف و موزون خود شناخته می‌شود تا سرعت. در صورت تهدید ممکن است گاز بگیرد اما برخلاف بسیاری از کولوبریدها، معمولاً به سرعت رها می‌کند. در دوران باستان، این مار نزد مردمان مدیترانه مقدس شمرده می‌شد و بر عصای خدای پزشکی یونان، آسکلیپیوس (آسکولاپیوس نزد رومیان)، که امروزه نماد جهانی پزشکی است، نقش بسته بود. افزون بر اندازه چشمگیر، سئتونه به دلیل نقش تاریخی، اسطوره‌ای و باستان‌شناسی، یکی از مشهورترین مارهای قاره اروپا به شمار می‌رود.