مار مون‌پلیه

Reptilia → Squamata → Serpentes → Colubridae → Malpolon → Malpolon monspessulanus

Bissa Rataja, Bissa Oxelea, Oxelaira

مار مون‌پلیه ( Malpolon monspessulanus ) بدون تردید بزرگ‌ترین مار استان ساونا است و اغلب طول کلی آن از ۲۰۰ سانتی‌متر فراتر می‌رود.

بدن به ویژه در بخش میانی بسیار نیرومند است و سر مثلثی و برجسته با چشمان بزرگ و فرورفته که توسط پولک‌های بالای چشمی برجسته احاطه شده‌اند، به حیوان حالت «چروکیده» خاصی می‌دهد.

مردمک چشم گرد است و عنبیه از زرد تا نارنجی یا قهوه‌ای متغیر است.

دودیسی جنسی در اندازه به وضوح دیده می‌شود، به طوری که نرها به طور محسوسی بزرگ‌تر از ماده‌ها هستند.

نرهای بالغ رنگ‌آمیزی یکنواخت سبز مایل به قهوه‌ای دارند، با یک «زین» تیره مشخص روی گردن که گاهی تا پهلوها امتداد می‌یابد و سری روشن‌تر از بدن؛ شکم سفید مایل به خاکستری یا خاکستری تیره است و معمولاً لکه‌ای ندارد.

ماده‌ها و نوجوانان رنگ‌های متفاوتی دارند که از خاکستری شنی تا زرد مایل به قهوه‌ای متغیر است و با خطوط سفید و سیاه در سراسر بدن و پولک‌های بالای لب نارنجی‌رنگ تزئین شده‌اند.

در این نمونه‌ها، علامت زین کمتر مشهود است و تنها زمانی که طول بدن از ۶۵ سانتی‌متر فراتر رود، برجسته‌تر می‌شود.

نوزادان که شبیه ماده‌ها هستند، همچنان رنگ‌های روشن‌تر و تضادهای بیشتری نشان می‌دهند.

دندان‌بندی این مار از نوع اوپیستوگلیف است، یعنی دندان‌های زهری در عقب فک بالایی قرار دارند.

مار مون‌پلیه پراکندگی پیوسته‌ای در حوزه مدیترانه غربی دارد و شبه‌جزیره ایبری (اسپانیا و پرتغال)، جنوب فرانسه، لیگوریا و شمال‌غرب ایتالیا و همچنین شمال‌غرب آفریقای شمالی (مراکش، سواحل الجزایر و صحرای غربی) را در بر می‌گیرد.

در ایتالیا، این گونه عمدتاً به لیگوریای مرکزی و غربی محدود می‌شود و حضور قابل توجهی در استان ساونا، به ویژه در مناطق ساحلی و دامنه‌های پایین دارد.

اگرچه در گذشته گاهی در ارتفاعات بالاتر از ۱۰۰۰ متر مشاهده شده است، اما گزارش‌های جدیدتر نشان می‌دهد که عمدتاً تا ارتفاع ۸۰۰ متر از سطح دریا یافت می‌شود.

حضور آن در جزیره گالینارا نیز ثبت شده است.

در لیگوریا، زیرگونه غربی Malpolon monspessulanus monspessulanus حضور دارد که به نظر می‌رسد از خط تقسیم آب تیرنی عبور نمی‌کند.

این گونه به شدت گرادوست است و محیط‌های آفتابی و خشک، معمول مدیترانه‌ای را ترجیح می‌دهد: بوته‌زارها، گاریگ، باغ‌های زیتون پلکانی با دیوارهای سنگی، اراضی کشاورزی، زمین‌های بایر پر از بوته و حتی مناطق کم‌وبیش شهری.

دیدن آن در نزدیکی رودخانه‌ها و جویبارها، به ویژه در بخش‌های باز و سنگلاخ، غیرمعمول نیست.

سازگاری بالای آن باعث می‌شود در حاشیه جاده‌ها و محل‌های دفع زباله متروکه نیز دیده شود.

مار مون‌پلیه گونه‌ای روزگرد و کاملاً زمینی است که به خاطر سرعت بالای حرکت و طبیعت خجالتی اما هوشیارش شناخته می‌شود.

فعالیت آن با نخستین گرمای بهار آغاز می‌شود، معمولاً از اوایل مارس، و تا شروع خواب زمستانی ادامه می‌یابد که بسته به شرایط آب‌وهوایی ممکن است از اواخر اکتبر یا حتی نوامبر در مناطق گرم‌تر آغاز شود.

فصل جفت‌گیری اواخر بهار شروع می‌شود: نر قلمروطلب است و معمولاً ماده در همان منطقه زندگی می‌کند.

پس از جفت‌گیری، ماده تا ۲۰ تخم در حفره‌های طبیعی یا زیر سنگ‌ها، پوست درخت و بقایای طبیعی یا حتی مواد انسانی می‌گذارد.

نوزادان بین سپتامبر و اکتبر متولد می‌شوند و از همان ابتدا فعال بوده و قادر به رسیدن به طول ۲۵ سانتی‌متر هستند.

مار مون‌پلیه شکارگری همه‌چیزخوار و بسیار کارآمد است؛ بالغ‌ها عمدتاً از پستانداران کوچک مانند انواع جوندگان (که اندازه‌شان می‌تواند با خرگوش جوان برابری کند)، پرندگان، مارمولک‌های بالغ مانند مارمولک چشم‌خاکستری ( Timon lepidus ) و گاهی مارهای دیگر، حتی هم‌گونه‌ها، تغذیه می‌کنند.

رژیم غذایی نوزادان بیشتر شامل مارمولک‌های کوچک و حشرات بزرگ زمینی است.

شکار با گاز سریع و سپس پیچیدن بدن به دور طعمه انجام می‌شود تا زهر تزریق‌شده توسط دندان‌های عقب، اثر کرده و طعمه را بی‌حرکت کند.

در طبیعت، مارهای بالغ مون‌پلیه ممکن است طعمه پرندگان شکاری بزرگی مانند عقاب مارخور (Circaetus gallicus) و عقاب طلایی (Aquila chrysaetos) شوند، هرچند اصلی‌ترین تهدید برای آن‌ها فعالیت انسانی است: ترس بی‌دلیل از مارها اغلب منجر به کشتار مستقیم آن‌ها توسط انسان می‌شود و تلفات جاده‌ای نیز متأسفانه رایج است.

نوزادان با خطرات بیشتری مانند شکار شدن توسط گراز وحشی (Sus scrofa) و سایر پستانداران فرصت‌طلب روبه‌رو هستند.

در میان مارهای لیگوریا، مار مون‌پلیه بیشترین تحمل را نسبت به دمای بالای تابستان دارد؛ این ویژگی به توانایی آن در ترشح لایه روغنی محافظ از غدد خاص نزدیک سوراخ‌های بینی مرتبط است که همچنین به انتشار بوی «وحشی» خاصی کمک می‌کند.

این مار بسیار هوشیار است و عمدتاً با بینایی شکار می‌کند، اغلب نیمه جلویی بدن خود را بالا نگه می‌دارد و حرکات سریع جانبی سر انجام می‌دهد که هم برای جستجوی طعمه و هم برای شناسایی شکارچیان از راه دور مفید است.

در موقعیت‌های تهدیدآمیز، بدون تردید رفتار تهاجمی نشان می‌دهد: سر خود را پهن می‌کند، صدای هیس تولید می‌کند و ممکن است با دهان باز حمله کند.

زهر مار مون‌پلیه اگرچه از نظر ترکیب به مارهای زهری مانند کبراها شباهت دارد، اما سمیت آن نسبت به افعی‌ها کمتر است؛ با توجه به موقعیت دندان‌های زهری (اوپیستوگلیف)، خطر برای انسان بسیار ناچیز است.

در صورت گاز گرفتن طولانی، ممکن است سوزش و تورم موضعی رخ دهد، اما هیچ عارضه جدی یا مرگی در منابع علمی گزارش نشده است.

دوز کشنده زهر برای جوندگان کوچک چند ده میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم برآورد می‌شود، اما برای انسان خطر بالینی ناچیز است.