سمندر ساوی

Amphibia → Urodela → Salamandridae → Salamandrina → Salamandrina perspicillata

Salamandriña, Lüxertu neigru

سمندر ساوی ( Salamandrina perspicillata ) یک سمندر کوچک است که در میان دوزیستان ایتالیا منحصر به فرد بوده و نمادی از تنوع زیستی آپنین و لیگوریا به شمار می‌آید.

بدن این گونه باریک و کشیده است و طول کلی آن، شامل دم، هرگز از ۷ تا ۹ سانتی‌متر تجاوز نمی‌کند.

رنگ پشت بدن از سیاه تا قهوه‌ای بسیار تیره متغیر است و با علامت روشن V شکل مشخصی روی سر، که به آن «ماسک» یا «عینک» می‌گویند، قطع می‌شود؛ نام رایج بین‌المللی این گونه نیز از همین ویژگی گرفته شده است.

شکم این سمندر بسیار چشمگیر است: بر زمینه‌ای سفید مایل به صورتی، لکه‌های قرمز-نارنجی متضاد با نقاط سیاه دیده می‌شود—این رنگ‌آمیزی هشداردهنده (آپوزماتیک) برای دفاع به کار می‌رود.

ویژگی دیگر، اندام‌های عقبی است که تنها چهار انگشت دارند؛ این خصوصیت در میان سمندرهای ایتالیایی بی‌نظیر است.

اندام‌ها باریک بوده و انگشتان کوتاه و کشیده‌اند و برای حرکت زمینی بهینه شده‌اند.

نوزادان هنگام خروج از تخم حدود ۸ تا ۱۰ میلی‌متر طول دارند و با سایه‌های قهوه‌ای روشن و رشد تدریجی ویژگی‌های بالغ مشخص می‌شوند.

در غرب لیگوریا، سمندر ساوی عمدتاً در مناطق تپه‌ای و نیمه‌کوهستانی با ارتفاع ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ متر یافت می‌شود که با جنگل‌های مختلط و رطوبت محیطی مناسب مشخص می‌گردد.

پراکندگی این گونه بسیار پراکنده و موضعی است و جمعیت‌ها اغلب به مناطق بکر در دره‌های داخلی و بقایای جنگل‌های اصلی ناحیه ساونا محدود می‌شوند.

این گونه یکی از ارزشمندترین بومیان خزندگان منطقه است که بقای آن به پایداری زیستگاه‌های مناسب و یکپارچگی بوم‌شناختی ریزمحیط‌های مرطوب وابسته است.

این گونه زیستگاه‌های خنک و سایه‌دار با پناهگاه‌های طبیعی فراوان را ترجیح می‌دهد: جنگل‌های پهن‌برگ (به ویژه بلوط، شاه‌بلوط، توسکا و ممرز)، دره‌های مرطوب و حاشیه جویبارهای کم‌جریان.

می‌توان آن را میان برگ‌های افتاده، زیر تنه‌ها و سنگ‌ها، در شکاف‌های سنگی، دیوارهای سنگی قدیمی، غارها و حفره‌های طبیعی یافت.

این گونه به ویژه با ریززیستگاه‌هایی با پوشش گیاهی فراوان و حضور مخازن آب موقت پیوند خورده است—محیط‌هایی که بقای بالغین زمینی و لاروهای آبزی را تضمین می‌کنند.

سمندر ساوی عمدتاً شب‌زی و فعال در گرگ‌ومیش است و بیشتر عمر خود را روی خشکی سپری می‌کند؛ در طول روز پنهان شده و هنگام رطوبت بالا یا بارندگی برای تغذیه بیرون می‌آید.

وفاداری قابل توجهی به محل‌های تخم‌گذاری نشان می‌دهد و هر بهار برای تخم‌گذاری به همان مکان‌ها بازمی‌گردد.

رفتار تولیدمثلی آن بسیار انتخابی است: ماده بین ۳۰ تا ۶۰ تخم می‌گذارد و آن‌ها را یکی‌یکی به سنگ‌ها یا ریشه‌های غوطه‌ور در جویبارهای کوچک یا آبگیرهای موقت می‌چسباند.

رشد لاروی معمولاً طی ۲ تا ۴ ماه، بسته به شرایط محیطی، کامل می‌شود و پس از آن سمندرهای جوان زیستگاه آبی را ترک کرده و وارد زندگی زمینی می‌شوند.

رژیم غذایی بالغین عمدتاً شامل بی‌مهرگان کوچک خاکزی مانند فنرپایان، کنه‌ها، حشرات کوچک، لاروها و سایر جاندارانی است که به راحتی در میان برگ‌های افتاده و خزه‌ها یافت می‌شوند.

در مقابل، لاروهای آبزی از ریزبی‌مهرگان، سخت‌پوستان کوچک و لاروهای حشرات آبزی تغذیه می‌کنند و به کنترل جمعیت این جانداران در زیستگاه‌های مرطوب جنگلی کمک می‌نمایند.

بقای سمندر ساوی در غرب لیگوریا با تغییرات تدریجی زیستگاه‌های تولیدمثلی (خشک شدن و آلودگی چشمه‌ها، تخریب ریزمحیط‌های مرطوب)، انحراف منابع آب، تکه‌تکه شدن و از دست رفتن پوشش جنگلی، آتش‌سوزی‌های جنگلی، فشارهای انسانی و تغییرات اقلیمی، همچنین گسترش بیماری‌های نوظهور به ویژه قارچ‌ها و عوامل بیماری‌زای کشنده برای دوزیستان تهدید می‌شود.

جنگل‌زدایی، کاهش پناهگاه‌های طبیعی و تغییرات در شبکه آبی نیز خطرات جدی برای این گونه حساس به شمار می‌روند.

سمندر ساوی، گوهری واقعی از تنوع زیستی ایتالیا، بومی شبه‌جزیره است و ویژگی‌هایی کاملاً منحصر به فرد دارد: رفتار دفاعی خاص موسوم به «رفلکس اونکن» که طی آن با نشان دادن رنگ‌آمیزی هشداردهنده شکم و پیچاندن دم، شکارچیان را می‌ترساند؛ ساختار غیرمعمول اندام‌های عقبی با تنها چهار انگشت؛ و وفاداری به محل‌های سنتی تخم‌گذاری که آن را نسبت به کوچک‌ترین تغییرات در زیستگاه‌های تولیدمثلی آسیب‌پذیر می‌سازد.

در غرب لیگوریا، این گونه به طور فعال پایش می‌شود تا وضعیت جمعیتی، ارتباط میان جمعیت‌ها و اثرات تغییرات محیطی ارزیابی گردد.

تداوم بقای آن وابسته به حفاظت کامل از محل‌های تخم‌گذاری، صیانت از چشمه‌ها و مدیریت پایدار جنگل است: تنها با این اقدامات می‌توان بقای این گونه نادر و ارزشمند را برای نسل‌های آینده تضمین کرد.