Ευρωπαϊκή νεροχελώνα

Reptilia → Testudines → Cryptodira → Testudinoidea → Emydidae → Emys → Emys orbicularis

Bissa scurzoa

Το καβούκι των ενηλίκων είναι υποελλειπτικό, ενώ των νεαρών είναι πιο κυκλικό, με καφέ χρώμα και μικρές ατομικές παραλλαγές που παρατηρούνται ιδιαίτερα στα αρσενικά (από μαόνι έως σκούρο καφέ). Τα μεγαλύτερα άτομα είναι τα θηλυκά, τα οποία μπορούν να φτάσουν έως και 14 cm σε μήκος και 550 g σε βάρος· τα αρσενικά δεν ξεπερνούν τα 12,5 cm και τα 350 g.

Εκτός από τις διαφορές μεγέθους, η Emys orbicularis παρουσιάζει χαρακτηριστικά που επιτρέπουν εύκολα τον προσδιορισμό του φύλου:

• Τα αρσενικά έχουν μακρύτερη και πιο στιβαρή ουρά στο τμήμα μεταξύ του ανοιγμένου της αμάρας και του πλαστρόνιου.
• Τα θηλυκά εμφανίζουν εντονότερη χρώση στα μαλακά μέρη· η γνάθος είναι συχνά εντελώς κίτρινη, ενώ στα αρσενικά είναι σκούρα και το κεφάλι στερείται κίτρινων κηλίδων.
• Το πλαστρόνιο στα θηλυκά είναι γενικά επίπεδο (μερικές φορές ελαφρώς κοίλο), ενώ στα αρσενικά η κοιλότητα είναι πολύ πιο έντονη.

Κατά τη γέννηση, τα νεογνά της Emys orbicularis , από τα μικρότερα μεταξύ όλων των χελωνών, ζυγίζουν περίπου 3 g. Έχουν σκούρο πλαστρόνιο και καφέ καβούκι που τείνει να ανοίγει με την ηλικία.

Η ευρωπαϊκή νεροχελώνα είναι ο μόνος εκπρόσωπος στην Ιταλία της οικογένειας Emydidae· η δυνητική της εξάπλωση καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, της Βόρειας Αφρικής και της Δυτικής Ασίας.

Στην Ιταλία, παρουσιάζει κατακερματισμένη κατανομή, χαρακτηριστική απειλούμενου είδους· σήμερα απαντάται με σχετική συχνότητα μόνο στην κοιλάδα του Πάδου και κατά μήκος της κεντρικής Τυρρηνικής ακτής.

Στη Λιγουρία, ειδικά στην περιοχή της Αλμπένγκα, μέχρι τη δεκαετία του 1960–70, η Emys orbicularis είχε πολυάριθμους πληθυσμούς. Ωστόσο, η αποξήρανση υγροτόπων, οι μεταβολές των κοίτων των ποταμών, η εκτεταμένη χρήση φυτοφαρμάκων και ζιζανιοκτόνων, καθώς και η συλλογή από τον άνθρωπο στη φύση, προκάλεσαν σταδιακή μείωση του είδους, σε σημείο που ο Andreotti (1994) κατέληξε: «η έρευνα που πραγματοποιήθηκε για τον Άτλαντα φαίνεται να δείχνει ότι η νεροχελώνα έχει ουσιαστικά εκλείψει από τη Λιγουρία, αν και μεμονωμένα άτομα μπορεί να βρεθούν ακόμη στις εκβολές του ποταμού Centa».

Ένα τυχαίο εύρημα ενήλικου θηλυκού το 1995 οδήγησε στην έναρξη ερευνητικού και διασωστικού προγράμματος, το οποίο, χάρη στη συνεργασία διαφόρων φορέων, οδήγησε στον εντοπισμό ορισμένων περιοχών με μικρούς υπολειμματικούς πληθυσμούς στην επαρχία Σαβόνα και τη δυτική Λιγουρία. Το είδος απαντάται από λίγο πάνω από το επίπεδο της θάλασσας έως περίπου τα 100 m υψόμετρο.

Τα ιδιαίτερα φαινοτυπικά χαρακτηριστικά αυτών των σπάνιων ατόμων οδήγησαν στην περιγραφή του υποείδους Emys orbicularis ingauna (Jesu, 2004).

Κατά τους ανοιξιάτικους και φθινοπωρινούς μήνες, η Emys orbicularis προτιμά ρηχές λίμνες (ακόμη και εποχιακές), όπου το νερό ζεσταίνεται εύκολα και το περιβάλλον είναι πλούσιο σε βυθισμένη και παρόχθια βλάστηση (Typha angustifolia, Typha latifolia, Phragmites australis). Στην ξηρή θερινή περίοδο, μετακινείται σε περιοχές με μόνιμα νερά, αλλά πρέπει να ανταγωνιστεί για τροφή με ψάρια, κυρίως κυπρινίδες (λευκοκυπρίνος, ροφός, κυπρίνος).

Στην περιοχή της Αλμπένγκα, αυτές οι περιοχές κάλυπταν παλαιότερα σημαντικό μέρος της επικράτειας· σήμερα ελάχιστες απομένουν, κυρίως δευτερογενή περιβάλλοντα που δημιουργήθηκαν από εγκαταλελειμμένα λατομεία αργίλου, τεχνητά φράγματα ή αργοκίνητα ρέματα σε ημιφυσικές συνθήκες, στα οποία οι χελώνες έχουν βρει καταφύγιο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η Emys orbicularis απουσιάζει από περιοχές που συχνάζονται από Ανατίδες (πάπιες) και Λαρίδες (γλάροι), πιθανώς λόγω ενόχλησης ή θήρευσης από αυτά τα πτηνά, ιδιαίτερα προς τα νεογνά και τα νεαρά άτομα.

Η περίοδος δραστηριότητας στη Λιγουρία ξεκινά τον Μάρτιο και τελειώνει τον Οκτώβριο, όταν αρχίζει η χειμερινή νάρκη, η οποία περνάται στον λασπώδη πυθμένα των λιμνών ή κοντά στην επιφάνεια του νερού πάνω σε βυθισμένα στελέχη.

Κατά την αναπαραγωγική περίοδο (Απρίλιος έως Ιούνιος), τα αρσενικά ζευγαρώνουν με αρκετά θηλυκά, τα οποία έχουν την εξαιρετική ικανότητα να διατηρούν το σπέρμα βιώσιμο στην αμάρα έως και 4–5 χρόνια.

Η ωοτοκία λαμβάνει χώρα μεταξύ Ιουνίου και Ιουλίου· το θηλυκό εγκαταλείπει το νερό για να βρει το κατάλληλο σημείο και να γεννήσει 3 έως 10 επιμήκη αυγά (20 × 30 mm) με λευκό ασβεστολιθικό κέλυφος, σκάβοντας μια τρύπα έως 15 cm βάθος και υγραίνοντας το έδαφος με νερό που απελευθερώνεται από ειδικούς αμαρικούς σάκους.

Η εκκόλαψη των αυγών πραγματοποιείται συνήθως μετά από 80–90 ημέρες· στη Λιγουρία, τα μικρά εμφανίζονται συνήθως στα τέλη Σεπτεμβρίου, αλλά μερικές φορές μπορεί να παραμείνουν στη φωλιά μέχρι την επόμενη άνοιξη αν η εκκόλαψη καθυστερήσει.

Στη φύση, αυτές οι χελώνες είναι εξαιρετικά ντροπαλές και δύσκολα παρατηρούνται άμεσα· για τον λόγο αυτό συνιστάται η χρήση κυαλιών.

Η Emys orbicularis είναι γενικευμένος σαρκοφάγος θηρευτής που τρέφεται κυρίως με υδρόβια μακροασπόνδυλα (Trichoptera, Odonata, προνύμφες Ostracoda), αλλά μπορεί επίσης να συμπεριλάβει στη διατροφή της εξασθενημένα ή ήδη νεκρά ψάρια και αμφίβια.

Αναλύσεις κοπράνων έχουν δείξει προοδευτική αύξηση της κατανάλωσης φυτικής ύλης με την ηλικία, γεγονός που υποδηλώνει μερική μετάβαση από σαρκοφαγική διατροφή στα νεανικά στάδια σε πιο παμφάγο διατροφή στους ενήλικες.

Οι κυριότερες απειλές για την Emys orbicularis στη φύση προέρχονται από τη θήρευση των αυγών και των νεαρών· θηρευτές αποτελούν διάφορα θηλαστικά (αλεπούδες, ασβοί, αρουραίοι) και πτηνά (κοράκια, καρακάξες, γλάροι).

Οι ενήλικες είναι γενικά άνοσοι στη θήρευση χάρη στο οστέινο καβούκι τους, τη διακριτική συμπεριφορά και τη γρήγορη υποχώρηση στο νερό. Ωστόσο, έχει αναφερθεί περιστατικό ενήλικου αρσενικού που βρέθηκε ακρωτηριασμένο, πιθανότατα από αγριόχοιρο.

Στην Emys orbicularis , όπως και σχεδόν σε όλες τις χελώνες, η μέση θερμοκρασία επώασης των αυγών καθορίζει το φύλο των νεοσσών: σε θερμοκρασίες μικρότερες ή ίσες με 28 °C επικρατούν τα αρσενικά, ενώ υψηλότερες θερμοκρασίες ευνοούν τη γέννηση θηλυκών.